Jestem tutaj

Historia dzielnicy

 Janów-Nikiszowiec





     Janów jako osiedle jest dziś częścią wielkich Katowic, jego początki jednak związane były ściśle z Mysłowicami, a te z Ziemią Pszczyńską.

      Początki dziejów Mysłowic giną w mrokach odległej przeszłości. Nie wiemy kiedy zaczęło się na jego terenie osadnictwo i nie znamy dokładnej daty powstania miasta .Informacje pochodzące sprzed XIII w. nie opierają się na źródłach historycznych.


     Miasteczko dostało się w obręb Śląska w 1178r. Wówczas Kazimierz Sprawiedliwy oddał w władanie Mieszkowi Opolskiemu Ziemię Oświęcimską i Bytomską wraz z pięcioma grodami: Zatorem, Oświęcimiem , Pszczyną , Bytomiem i Siewierzem.


      Pierwsza wzmianka o Mysłowicach pochodzi z 1241r. Jest autorstwa M. Pohla i zawiera informacje o spaleniu miasteczka Mysłowice i okolicznych wsi (w tym zapewne i Janowa) przez Tatarów.


       Najważniejszym źródłem do średniowiecznych dziejów miasta jest zapis z 15 VII 1360r . W dokumencie Mikołaja I, księcia opawsko - raciborskiego, wyszczególnia się Mysłowice jako miasto posiadające przywileje prawa niemieckiego. Dowiadujemy się z niego również, że książę Mikołaj I odsprzedał w zamian za wierną służbę Ottonowi z Pilicy lub Pilczy wsie położone w Ziemi Raciborskiej: Jaźwice lub Jażwice - utożsamiane przez historyków z Janowem, Załęże, Bogucice, Szopienice i miasto Mysłowice (Otton z Pilicy piastował godność hetmana Rusi, w późniejszym czasie był wojewodą sandomierskim, a jedna z jego córek - Elżbieta była trzecią  żoną Władysława Jagiełły). W ciągu wieków zmieniali się wielokrotnie właściciele miasta. W 1376r. nowym właścicielem został Michał herbu Pilawa, którego potomkowie panowali do 1443r. 

        W 1339r. właściciela zmienił także Śląsk przechodząc w ręce Czechów. Kazimierz Wielki podpisał bowiem umowę zrzekając się praw do tych ziem śląskich, których książęta stali się lennikami królów czeskich przed rokiem 1335.

        W 1443r. Zbigniew Oleśnicki wykupił księstwo siewierskie wraz z Mysłowicami, a w 1474r. nowym nabywcą miasta był Jakub z Dębna, po czym dobra te przejął w 1499r. książę Kazimierz II Cieszyński. Ten z kolei sprzedał "państwo pszczyńskie" wraz z Mysłowicami Aleksemu Turzonowi, szlachcicowi krakowskiemu.

        O rządach Turzonów w Mysłowicach wiemy niewiele. Możemy się tylko domyślać, że nie troszczyli się zbytnio o miasto (nie mieszkali w Mysłowicach tylko w Krakowie).


         Mniej więcej w tym samym czasie, w wyniku walk między Maciejem Korwinem (król Węgier) a Władysławem Jagiellończykiem (król Czech), Śląsk przeszedł w ręce węgierskie i pozostał w ich mocy aż do śmierci Macieja Korwina w 1490r. W latach 1536 - 1614 miasto należało do małopolskiego rodu szlacheckiego Salomonów. Akt kupna i sprzedaży, dokonany między rodzinami Turzonów i Salomonów, został zatwierdzony w 1537r. przez króla czeskiego Ferdynanda Habsburga - ówczesnego władcę Śląska, a więc i Ziemi Mysłowickiej.

       W 1617r. włości mysłowickie zostają podzielone między rodziny szlacheckie: Kamieńskich, Lipskich i Mieroszewskich. Ci ostatni po zawarciu umów małżeńskich z rodziną Salomonów stają się wyłącznymi właścicielami miasta Mysłowic oraz dzisiejszych okolic Katowic, Bogucic, Brynowa, Roździenia  i Szopienic wraz z znacznym obszarem leśnym, łącznie z terenem, gdzie dziś leży Janów. Mysłowice oraz tereny położone wokół miasta największy swój rozkwit zawdzięczają Janowi Mieroszewskiemu, który władał tymi ziemiami w latach 1694 - 1755. Z początkiem XVIII w. w pobliżu dworku myśliwskiego, na prawym brzegu Boliny wybudował Mieroszewski folwark, nazwany od imienia swego założyciela "Janowcem". Nowo założony folwark dał początek wyrosłej obok osadzie, dla której utarła się nazwa Janów. Pierwszymi mieszkańcami Janowa byli osiedleni około 1700 roku, a może wcześniej robotnicy leśni i mieszkający w folwarku i obok niego chłopi dominialni. Ludzie ci byli osobiście zależni od pana chłopami pańszczyźnianymi. Przez cały tydzień od wczesnych godzin rannych pracowali na swojej działce i na polach pańskich. Z czasem pozwolono poddanym kupno małych kawałków ziemi i w zależności od posiadanej roli stawali się odtąd wolnymi kmieciami lub siodłokami (pamponiami), zagrodnikami czy też chałupnikami. 

         Folwark "Janowiec" wymienia się po raz pierwszy w dokumencie z 30 I 1724r. Nazwa Janów ma swoje źródłowe poświadczenie dokumentem z dnia 3 X 1744r.

        Przyjąć jednak należy, że osada leśna istniała w tym miejscu dużo wcześniej, gdyż  miejscowość o nazwie Janów widnieje na mapie Księstwa opolskiego z 1736r., już jako ukształtowana osada z własnym zakładem przemysłowym - kuźnicą.

        W czasie rządów Jana Mieroszewskiego Ziemia Pszczyńska i Mysłowicka zmieniły swoją przynależność państwową. W wyniku przegranych Wojen Śląskich i Wojny Siedmioletniej, Austria utraciła Śląsk na rzecz Prus. Nie zmienili się jednak właściciele Mysłowic i Janowa.


        Z końca XVIII wieku pochodzi pierwsza informacja o ilości mieszkańców. 

W 1783r. Przeprowadzony został fiskalny spis ludności, który obejmował wszystkie osoby w wieku powyżej 16 lat. Gmina dworska, a więc łącznie z Janowem, liczyła wówczas 141 mieszkańców, w tym 3 kmieci, 2 młynarzy, 33 zagrodników i 3 chałupników.


        Natomiast już w 1818 roku Janów mógł się pochwalić tym, iż była tu: leśniczówka, folrwark, wytwórnia ałunu, kamieniołom, oraz nad stawem zakład kuźniczy.

        Ostatnim z Mieroszewskich, który posiadał Mysłowice był Aleksander Mieroszewski. Ten kapitan strzelców konnych w służbie Księstwa Warszawskiego, po dymisji z wojska upodobał sobie w sposób szczególny Janów. Obok dworku nad Boliną i stawem urządził park typu angielskiego, z promenadą, stawem rybnym i gondolami. Na promenadzie ustawił pomnik - obelisk z wyrytym na cokole własnym tekstem:


Tu mych lat młodych prac były początki

A chcąc zachować tej włości pamiątki

Gdzie były góry Boliny urwisko

Janów uzyskał plantacji nazwisko

A.M. 1835




       Wspomniany ogrodowy pomnik - obelisk z datą 1835. dochował się do naszych czasów i jest najstarszym polskim zabytkiem tego typu na terenie miasta Katowic. Odrestaurowany stoi obecnie przed budynkiem szpitala górniczego. Aleksander Mieroszewski sprzedał dobra mysłowickie z Janowem w 1839r. Marii Winkler, żonie Franciszka Winklera, niemieckiego przemysłowca, właściciela Miechowic.


       Przeprowadzone w pierwszej połowie XIX wieku pruskie reformy ekonomiczne zlikwidowały na Śląsku stosunki feudalne. W gminie Mysłowice-Zamek i w Janowie proces uwłaszczania chłopów zwany recesyjnym w kilku etapach. W rozprawie z 1853 roku, która miała miejsce w dworku myśliwskim w Janowie, a którą prowadził w imieniu właścicielki panny Waleski Winkler nadleśniczy Heinrich, uwłaszczono dwie osoby. Z zasadniczą ilością, bo 47 mieszkańców Janowa przeprowadzona została rozprawa recesyjna dopiero w dniu 22.VI.1857 r., również w dworku janowskim. Wśród 47 wymienionych w protokole recesyjnym mieszkańców Janowa występują nazwiska, które się wielokrotnie powtarzają, co świadczy o tym, że byli to członkowie licznych rodzin, które od dawna zamieszkałe były w Janowie jak np.: Papoń (pięciokrotnie), Krudziej (czterokrotnie), oraz Rupala, Bara, Jadwiszczok, Mildner, Szeja, Trybuś, czy Tuszyński (dwukrotnie).


      Przeprowadzona akcja uwłaszczeniowa zmieniła do tego stopnia powszechne niegdyś prawa feudalne, że nie stanowiły one już hamulca w dokonujących się przemianach społecznych i gospodarczych. Dało to wyraz w zmianie funkcji ekonomicznych Janowa w ramach gminy Mysłowice -Zamek. Dworek myśliwski, folwark i planty (tak nazywano bowiem park w Janowie) stanowiły centrum miejscowości, gdzie koncentrowało się życie ówczesnego Janowa. Tu mieszkał naczelnik gminy i obszaru dworskiego, tu była pierwsza gospoda we wsi, tu koncentrowało się też lokalne życie religijne. Do kościoła parafialnego w Mysłowicach było daleko, stad też wiele uroczystości odbywało się na miejscu na "Planach" pod krzyżem wzniesionym w 1818 r. Przez obywateli janowskich Rupalę i Pachę. Pięknie opisuje kronikarz Janowa Richter wieczorne nabożeństwa majowe, kiedy śpiewy maryjne niosły się ponad stawem i łąkami a ich echo ginęło gdzieś w janowskich lasach.

       Dzieci z Janowa uczęszczały do szkoły w Myslowicach. Z czasem szkoła w Mysłowicach stawała się za ciasna, a w Janowie dzieci przybywało. W gminie na temat budowy szkoly radzono już w 1844 roku, ale do budowy doszło jednak dopiero w 1848 r. Szkoła posiadała jedną klasę, a w budynku mieszkał nauczyciel. Nowy rok szkolny rozpoczęło 84 dzieci z Janowa i Janowa Miejskiego. W nastepnym roku było już w janowskiej szkole 116 dzieci.

       Rodzina przemysłowców  Winkler, wkroczyła na obszar Janowa z założeniami rozwoju przemysłu hutniczego i węglowego. Do 1840 r. powstała huta cynku "Arnold" oraz kopalnie "Siegmund", "Amanda", "Agata", "Pepita", "Jakub", "Zuzanna". Automatycznie przy zakładach przemysłowych dla pracujących załóg powstawały pierwsze małe osiedla mieszkaniowe. 


       Dotychczasowe obilcze Janowa o typowo wiejsko-rolniczym charakterze nie zostało początkowo poprzez te małe kopalnie i huty prawie wcale zmienione. Wprawdzie zwiększała się powoli ilość domów mieszkalnych, jednak około 1850r. budowano je nadal z drewna i kryto strzechą. Jedną z pierwszych budowli murowanych była postawiona z kamienia jednoklasowa szkoła powszechna.

W 1850r. Janów liczył 63 domy mieszkalne. 


       Po 1860r. na teren Janowa wkroczyła firma Giesche, budując szyb "Hoffman"      (obecnie "Ligoń"). Od tego czasu obraz Janowa zaczął się zasadniczo zmieniać, przeobrażając się z typowej wioski w osadę robotniczą. W 1861r. powstała gmina wiejska Janów. Od 1869r. Janów miał już swojego starszego gminy (naczelnika), którym był Józef Rupalla, sprawujący ten urząd honorowo przez 30 lat.


       W 1874r. obszar gminy Janów liczył 1200 mieszkańców.

       Rok 1873 to czas, kiedy po raz pierwszy w dokumentach pojawia się pieczęć z herbem gminy Janów. Herb "Taczała" był herbem rodu Mieroszewskich i dotychczas występował w pieczęci dominalnej państwa mysłowickiego. Herb przedstawia białą czaplę ze złotym dziobem stojącą na jednej nodze i trzymającą w drugiej kamień. Cały herb posiada niebieskie tło.

      Firma Giesche pragnąc rozwijać wydobycie węgla na obszarze Janowa wykupiła od Thiele - Winklera znaczną część Janowa i okolicznych lasów. 

      Już w 1904 r. Rozpoczęto na tym terenie  głębienie szybu wydobywczego "Carmer" (Pułaski), a w 1907 r. Szybu pomocniczego "Nikisch" (Poniatowski). Aby szybko rosnącej załodze kopalni zapewnić w pobliżu miejsca pracy mieszkania, firma Giesche podjęła budowę dwu dużych osiedli mieszkaniowych (kolonii). 

       Zakupiony w swoim czasie teren leśny wydzielony został z obszaru dworskiego Mysłowice-Zamek i utworzono nowy samodzielny obszar dworski, który otrzymał nazwę "Gieschewald" (Las Gieschego), późniejszy Giszowiec. W 1907 r. w środku lasu, na skrzyżowaniu szos katowickiej i mysłowickiej rozpoczęto budowę kolonii Giszowiec. W ciągu 3 lat wybudowano, według projektu sprowadzonych z samego Berlina architektów braci  - Emila i Georga Zillmanów, wzorcowe osiedle o 330 domkach dwurodzinnych. Nim zasiedlono kolonie Giszowiec, siedzibą administracji obszaru dworskiego Giszowiec był Janów, gdzie funkcję naczelnika sprawował mianowany przez firmę Giesche urzędnik. 

    

   Pod koniec 1908 roku rozpoczęto budowę drugiej kolonii, wybudowanej w stylu małego miasteczka, która od szybu "Nikisch" otrzymała później nazwę Nikiszowiec. Plan przestrzenny Nikiszowca, który przypomina rysunek sylwetki szybowca, złożony z dziewięciu podwójnie zamkniętych bloków. Budowa owych bloków mieszkalnych, zdolnych pomieścić 7000 mieszkańców trwała do 1919 r. 

      Zespoły urbanistyczno - architektoniczne tych dwóch osiedli należą do najciekawszych zabytków całej dzisiejszej aglomeracji katowickiej, są europejskiej klasy przykładami budownictwa mieszkaniowego dla robotników z początku XX w. 

       Już w pierwszej połowie XIX wieku wzrost liczby mieszkańców był podstawą do tego, że Janów otrzymał stosunkowo wcześnie (1848) szkołę, ale kiedy pod koniec XIX wieku zaludnienie gminy przekroczyło 3600 osób, mieszkańcy Janowa powoławszy w 1901 r. specjalny komitet rozpoczęli starania o usamodzielnienie się pod względem kościelnym od parafii mysłowickiej, utworzenie własnej parafii katolickiej i budowę kościoła w Janowie. W 1910 r. z pomocą firmy Giesche urządzono prowizoryczny, tymczasowy kościół, a 22.X.1910 r. nastąpiło jego poświęcenie.

     W 1914 r. rozpoczęto budowę nowego kościoła, jednak nie w Janowie, jak to pierwotnie planowano, lecz w Nikiszowcu, o czym zadecydowały występujące już wówczas szkody górnicze. Pierwsza wojna światowa przeszkodziła w realizacji tego zamierzenia i budowa ruszyła dopiero ponownie latem 1921 r. Kościół budowano 6 lat, a jego konsekracja miała miejsce 23.X.1927 r. Utworzenie własnej parafii było dalszym czynnikiem osiedlotwórczym, sprzyjającym integracji Janowa z nowymi, będącymi w budowie koloniami Giszowcem i Nikiszowcem. 









     W czasie trwania i po zakończeniu I wojny światowej losy Janowa były bardzo dramatyczne. Polacy mieszkający na terenie Janowa uczestniczyli w wszystkich trzech powstaniach śląskich, które miały miejsce w latach 1919, 1920 i 1921. Dzięki walce o polskość tej ziemi, Janów 20.VI.1922r. uroczyście wrócił na łono niepodległej Polski.

      Ważnymi aktami prawnymi dla rozwoju Janowa było rozporządzenie Śląskiej Rady Wojewódzkiej w Katowicach z dnia 9.V.1924r. likwidujące wszystkie obszary dworskie, m.in. także obszar dworski Giszowiec, oraz dekret Wojewody Śląskiego  z 1.VII.1924 r. o przyłączeniu tegoż obszaru do gminy politycznej Janów. Przez włączenie do gminy Janów kolonii Giszowiec i Nikiszowiec powstała duża polityczna gmina o charaktetrze wielkoprzemysłowym o nazwie Janów. Według stanu z 1936 roku gmina Janów liczyła 17820 mieszkańców z czego Janów zamieszkiwało 5172, Nikiszowiec 7185 a Giszowiec 5463 mieszkańców.


      Miejscem pracy i źródłem utrzymania mieszkańców Janowa była kopalnia węgla kamiennego "Giesche" - jedna z największych kopalń w Polsce. 






      Organami sprawującymi władzę w gminie były:

a)  Rada gminy jako organ stanowiący i uchwalający, wybierany na 4 lata,

b) Naczelnik gminy, mianowany na okres 12 lat, jako organ wykonawczy i zarządzający.

    
  Pierwszym naczelnikiem gminy był dr Oskar Krupa (zmarł 1924), a jego następcą, który zarządzał gminą do 1939r. Józef Szeja. W 1931r. gmina wybudowała w Nikiszowcu piękny gmach urzędu gminnego (ratusz), zamieniony po 1945r. na szpital.




          W okresie II wojny światowej Janów wszedł w skład Rzeszy Niemieckiej. Nazwę Janów która wydawała się być bardzo polską, zmieniono 3.II.1942 r. na niemiecką "Gieschewald" nawiązując do nazwy obszaru dworskiego, zatwierdzonej w swoim czasie przez cesarza niemieckiego, przy czym dawny Janów zmieniono na Gieschewald-Nord. Nikiszowiec nazwano Gieschewald-Mitte, a Giszowiec dla odmiany Gieschewald-Süd. Los jednak nie pozwolił posługiwać się zbyt długo tą nazwą, choć na wyzwolenie spod okupacji hitlerowskiej ludność Janowa musiała czekać do 27.I.1945r.






       Gmina Janów niestety nie cieszyła się długo samodzielnością, bowiem juz w 1951r. władze państwowe zarządziły reorganizacją administracji w powiecie katowickim, wyrażającą się zniesieniem powiatu katowickiego i jego gmin i utworzeniem 6 miast, stanowiących powiaty miejskie. Z miasta Szopienice oraz gmin Janów i Dąbrówka Mała utworzono powiat miejski (miasto wydzielone) Szopienice przy czym całokształt agend gminy Janów przekazał w dniu 12.IV.1951 r. Prezydium miejskiej rady narodowej w Szopienicach, upełnomocniony przez gminną radę narodową, ostatni urzędujący naczelnik gminy Emanuel Zielosko.


       Od tego czasu  tworzy się nowa historia dzelnicy Katowic - Janowa. Przez lata dzielnica ta stała się ważnym punktem na kulturalnej mapie Śląska i samych Katowic. To własnie z Janowa wywodzi się tzw. Grupa Janowskagrupa malarzy-amatorów z Janowa założona została w 1946 roku.  Jednym z ciekawszych wydarzeń jest organizowany od 2008 roku międzynarodowy Festiwal Sztuki Naiwnej tzw. Art Naif Festiwal. Wydarzenie odbywa się w postindustrialnej przestrzeni - w Galerii Szybu Wilson, czyli na terenie byłego szybu kopalnianego KWK „Wieczorek”, którego historia sięga 1826 roku. Teren ten obecnie służy jako przestrzeń ekspozycyjna dla wielu wystaw, koncertów i innych wydarzeń. 


Artur Śmieja – obraz

       W naszym księgozbiorze znajdą Państwo interesujące pozycje dotyczące historii Śląska oraz dzielnicy. 



      Szczególnie polecamy pozycję Czarny ogród Małgorzaty Szejnert - wybitnej pisarki i dziennikarki.








Źródła: Wilczok E. "Janów: od osady leśnej do gminy wielkoprzemysłowej"
Zdjęcia Kościoła są własnością Parafii św. Anny w Katowicach
Zdjęcie Pomnika jest własnością Gerarda Suchanka
Zdjęcia KWK "Wieczorek" i Ratusza są własnością Fotopolska.eu